نگاهی به خدمات علمی ابوریحان بیرونی | دانشمندی که جهان مدیون اوست

به گزارش شهرآرانیوز - ایران در اعصار مختلف همواره مهد دانش بوده است؛ کهن دیاری که افراد بزرگی مانند ابوریحان بیرونی، ابن سینا، فارابی و... را در دل خود جای داده است؛ بزرگانی که با علم، حکمت و اندیشه خود در برگ برگ تاریخ جهان، نامشان ثبت شده است و جاودانه مانده اند.

امروز سالروز درگذشت ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ مسلمان است که در سراسر جهان از او به عنوان نابغه‌ای در حوزه‌های مختلف علمی به ویژه حوزه اخترشناسی و ریاضیات یاد می‌شود. دانشنامه علوم چاپ مسکو، ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. در بسیاری از کشور‌ها نام بیرونی را بر دانشگاه ها، دانشکده‌ها و تالار کتابخانه‌ها نهاده و لقب «استاد جاوید» به او داده اند.

این دانشمند و همه چیزدان قرون ۴ و ۵ در علوم مختلفی ازجمله ریاضی، ستاره شناسی، تقویم شناسی، انسان شناسی، هندشناسی، تاریخ نگاری، گاه نگاری و طبیعت شناسی تبحر داشت؛ نابغه‌ای که به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت مسلط بود و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سریانی نیز آشنا بود.

ابوریحان محمدبن احمد بیرونی ۱۴شهریور ۳۵۲خورشیدی (۲۹ذیقعده ۳۶۲قمری) در خوارزم که در قلمرو سامانیان بود، به دنیا آمد و زادگاه او که در آن زمان روستای کوچکی بود، «بیرون» نام داشت. مرگ او نیز در غزنه در اوان انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعودبن محمود غزنوی بوده است و برخی، درگذشت او را ۲۲آذر ۴۲۷خورشیدی (۲۷جمادی الثانی ۴۴۰قمری) می‌دانند. شاخص‌ترین اقدامات بیرونی به حوزه‌های نجوم، فیزیک و زیست شناسی و تکامل بازمی گردد. به عنوان مثال در زمینه نجوم، نوشته‌هایی از او در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردش زمین به دور خودش نام برده است.

او در کتاب «استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب» می‌گوید: «از ابوسعید سجزی، اسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم؛ چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیده مردمی است که زمین را متحرک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کره سماوی...» او همچنین در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرده (به وسیله افت افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بیرونی بعد‌ها در کتاب «قانون مسعودی»، عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد.

اندازه گیری او یک درجه سطح زمین را، ۵۸میل به دست آورده است که باتوجه به اینکه هر میل عربی ۱۹هزارو ۷۳۳ متر است، شعاع زمین ۶ هزارو ۵۶۰ کیلومتر (بر حسب واحد‌های امروزی) به دست می‌آید که تا حد خوبی به مقدار صحیح آن نزدیک است. این دانشمند همچنین خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال۱۰۱۹ میلادی (۱۸ فروردین ۳۹۸) را در کوه‌های لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرده و ماه گرفتگی سپتامبر همان سال را نیز مطالعه کرده است.

دستاورد‌ها و اختراعات ابوریحان در دانش فیزیک نیز درخورتوجه است؛ به عنوان مثال او «اپیکتوگرام» یعنی چگال سنج برای سنجش وزن مخصوص در فیزیک را اختراع کرد که به وسیله آن، می‌توان وزن مخصوص اجسام را مشخص کرد.
بیرونی همچنین در کتاب تحقیق ماللهند به توضیح روند‌های طبیعی و ازجمله دیدگاه‌های زیست شناختی مربوط به تکامل می‌پردازد.

آثار

بیرونی که به زبان‌های یونانی، هندی و عربی چیره بود، کتب و رسالات بسیار نوشت که شمار آن‌ها را بیش از ۱۴۶نسخه گزارش کرده اند و جمع سطور آن‌ها بالغ بر ۱۳هزار است. اما از مهم‌ترین آثار او می‌توان به التنجیم در ریاضیات و نجوم، آثارالباقیه در تاریخ و جغرافیا، قانون مسعودی که نوعی دانشنامه است و کتاب تحقیق ماللهند درباره اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن اشاره کرد. بیرونی کتاب دانشنامه خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه نقره بود، نپذیرفت و به او نوشت که کتاب را به منظور خدمت به دانش و گسترش آن نوشتم، نه پول.

اکتشافات و اختراعات و تحقیق‌ها

ترازوی ابوریحان (یکی از ترازو‌های دقیق تاریخ علم جهان)، حرکت خاصه وسطی خورشید، خاصیت فیزیک الماس و زمرد، جزرومد رود‌ها و نهرها، چشمه‌های متناوب و همچنین اشکال هندسی گل‌ها و شکوفه‌ها از اکتشافات و اختراعات و تحقیق‌های ابوریحان است.

از دیگر اکتشافات و اختراعات و تحقیق‌های این اندیشمند بزرگ، امکان خلأ کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبورعسل، رصد خسوف و کسوف، مقدار حرکت دوری ثوابت، تحقیق در تاسیس دولت ساسانیان، اطلاعات دقیق و کشف سلسله هخامنشیان، تصاعیف خانه‌های شطرنج، ساختن کره جغرافیایی، ساختن آلات و افزار‌های رصدی همانند سه میله، شاقول و... است.

از اکتشافات و اختراعات و تحقیق‌های دیگر ابوریحان بیرونی، می‌توان به طرح نظریاتی درباره وجود قاره آمریکا، قاعده یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد و... اشاره کرد.

منبع: برنا